55 heilige bomen, Afl. 4 Joris Hellevoort
27 mei 2025
In Den Hout staat misschien wel Neerlands oudste heilige boom. In mijn boek De wortels van ons land komen de speculaties over zijn leeftijd uitgebreid aan bod. De meningen zijn en blijven verdeeld. De 'puriteinen' zeggen een dikke 300 jaar, de romantici halen met gemak 600 jaar, misschien wel meer. Genoeg daarover, de boom weet zelf best hoe oud ie is.
Maar hoe vroom is deze boom eigenlijk? Om hier achter te komen hoef ik niet perse af te reizen naar Den Hout. Mijn pelgrimage neemt een afslag, ik ga terug in de tijd om er achter te komen hoe deze Methusalem aan zijn naam is gekomen. Ik dompel me onder in het Heilige Eik Mysterie.
De oudste bronnen hebben het in 1482 over den Groten Eyck. Het sterke vermoeden bestaat dat deze dezelfde is als de Heilige Eik die voor het eerst in de bronnen verschijnt in 1529. Latere bronnen spreken afwisselend van grote en heilige eik. Als de eerste kaarten verschijnen lijkt de naam den Heiligen Eik zachtjes aan de titel te hebben overgenomen van Grote Eik. Althans, getuige de kaart die ik kreeg van het Nationaal Archief.
Wat is er gebeurd dat de grote eik een heilige eik werd? Ik ga even speculeren, speculeer je mee?
Stel: we hebben grote (hoge) boom. Hoge bomen vangen veel wind. Maar hoge bomen vangen soms ook bliksem. Hub Kunst, schrijver van de Brabantsche Sagen (1934) verwoord het als volgt: ...Doch in het lange tijdvak van jaren, eeuwen misschien, dat hij daar staat aan den driesprong van Vrachelen, is hij niet ongedeerd ontkomen aan de stormen der tijden. Hij is geschonden, verminkt voor immer. Zijn kruin is half gebroken door het titanische geweld van den wind. Een gedeelte der afgebroken takken-armen zijn naar den hemel gestrekt, als in een wanhoopsgebaar verstard. Het schijnt ook, dat het schroeiende bliksemvuur sidderend langs zijn knoestige schonken voer.
In vroeger tijden was men het er over eens dat beuken bliksem op afstand hielden terwijl eiken de bliksem juist aan trokken. Van oudsher was de eik immers gewijd aan de dondergod. Bij de Grieken was dat Zeus, bij de Romeinen Jupiter en in onze streken bij de Germanen Donar. De Nederlanden waren allang gekerstend maar toch geloofde men zeker nog dat een boom die een of meer keer getroffen was door de bliksem in aanraking was gekomen met iets bovennatuurlijks, iets goddelijks. Van Grote Eik getransformeerd door de bliksem tot Heilige Eik? Getuige zijn huidige voorkomen niet eens zo'n gekke gedachte.
Ok heilig in heidense zin. Hoe valt dat te rijmen met een katholiek heilige boom? Simpel, dit keer geen Maria maar er verschijnt een pelgrim die zijn intrek neemt in de heilige maar evenzo holle boom. Ik haal m'n vriend Hub Kunst er weer bij: In de eenzaamheid van deze contrije van Vrachelen, had de boom de aandacht getrokken van een vermoeiden pelgrim, die langs de zandige wegen peinzend voortging. Hij zag het machtig bladergewelf, beschutting voor zon en regen; hij zag de diepe ruste rondom, de rust, die hij rusteloos zocht; zijn besluit was genomen, de pelgrim besloot zijn verdere dagen als een vroom kluizenaar op deze plek door te brengen. En de verbaasde dorpers zagen de volgende dagen een bleek en ernstig uitziend man, die bij den eik een kluisje bouwde van riet en takken, en ze vonden hem vaak zittend onder den boom, lezend in een lijvige foliant, terwijl de lange witte baard hem op de knieën hing...
Hij moet er niet zoo lang meer geleefd hebben, maar na zijn dood of misschien zijn vertrek, bleef de eik toch steeds de 'heilige' eik.
De kluizenaar overleed en de reformatie stond voor de deur. Er kon dus geen sprake meer van zijn dat zo'n heremiet heilig verklaard kon worden zoals veel eerder bijvoorbeeld wel Sint Gerlach in Limburg, Sint Bavo in Gent en Sint Wulmar in Noord-Frankrijk. En zo raakte hij in de vergetelheid. En misschien was dat wel de redding voor de Heilige Eik. Hij was heilig maar niet heilig genoeg voor de katholieken en niet Paaps genoeg voor de calvinisten.
Eeuwen later... op zondag 16 september 1878 is de officiële inwijding van de nieuwe kerk te Den Hout. Boeiend kan je denken. Toch, een klein detail vertelt iets over de Heilige Eik. De Bischop van Breda wijdt de kerk persoonlijk in, maar niet voordat hij is ontvangen bij, je raad het al, de Heilige Eik. Vandaar vertrekken de gelovigen in processie naar de kerk. Het volk is de eik nooit vergeten maar ook de clerus lijkt deze oude eik weer in de moederschoot te hebben opgenomen. Het kan verkeren.
En nu... de kerken lopen leeg. De eik houdt stand. Als een relict uit oude tijden, een oeroud mysterie. Te bewonderen op een ogenschijnlijk onbeduidende driesprong tussen Vrachelen en Den Hout. Hier staat een miezerig boompje met een verhaal waar je U tegen zegt, het is De Heilige Eik.
foto 1: Close up Heilige Eik
foto 2: Uitsnede kaart 1740 collectie Nationaal Archief
foto 3: Ansichtkaart Heilige Eik rond 1956
