55 heilige bomen, Afl. 5 Joris Hellevoort

10 juni 2025

Tijdens een pelgrimage langs heilige bomen in de Lage Landen mag de eik van Meerveldhoven niet ontbreken. Meerveldhoven is één van Brabants grootste bedevaartsoorden en de eik zelf een curiositeit bovendien. Dilemma: hoe schrijf je een blog over een eik die al honderden jaren niet meer onder ons is? En hoe hou ik de interesse van de lezers vast en dan met name de boomliefhebbers? De boom is immers verdwenen. Niks meer om je over te verwonderen? Zoals: 'hoe oud deze is of hoe groot?' Nee een ander 'perspectief' moet worden aangesproken. Als ik er wat langer over nadenk borrelt het omhoog, het gaat over gevoel, over hoop en over de plek. Ik zal het proberen uit te leggen, ik neem je mee naar Onze-Lieve-Vrouw ter Eik. 

Ik reis af naar het zuiden, de wegen zijn helemaal dichtgeslibd omdat de A27 is afgesloten. Nederland, grotendeels ingericht op doelmatigheid, is een land met veel asfalt, industriekwartieren en Monsanto gras. Aangekomen in Meerveldhoven ben ik dan ook behoorlijk gestresst en gehaast. En ook de kerk uit begin jaren '50 spreekt niet echt tot de verbeelding. Een grote teleurstelling lijkt zich aan te dienen. Maar dan... als ik de grote kerkdeur openduw en het seculiere verruil voor het sacrale gebeurt er iets bijzonders. De stress verdwenen als sneeuw voor de zon. Volkomen rustig en sereen schrijd ik in de richting van de eikenboom in de rechtervleugel van het kerkgebouw. Het is een halfwas gevorkte eikenboom met in de vork Onze-Lieve-Vrouw ter Eik. De takken zijn 'versierd' met een zee aan votiefgeschenken. Deze geschenken, ook wel bekend als ex voto's, werden in een heiligdom geplaatst of opgehangen als smeekbede of juist als een bedankje voor het uitkomen van de smeekbede. Saillant detail, in voor-Christelijke tijden, ofwel Heidens, was het heel gebruikelijk een wijgeschenk achter te laten in bijvoorbeeld een heilige boom.

We tasten behoorlijk in het duister wanneer de verering van deze Maria begon. Volgens de legende in 1264: toen een dorper een beeldje der Moeder Gods vond aan een eikeboom. Hij nam het mede naar zijne woning, miste het de volgende dag en zag het toen weder aan den eik terug. Dit herhaalde zich twee malen. Hieruit besloten de dorpelingen dat de allerheiligste Maagd in hun midden de genadetroon wilde vestigen.
IJverig toog men aan het werk, men hieuw de laagste takken van den eik en rondom den stam, die nog steeds het beeldje droeg, rees dra eene eenvoudige kapel omhoog, de kapel van Onze Lieve Vrouw ter Eik. De boom bleef het middelpunt van dit kleine heiligdom.

Na onderzoek bleek het beeldje te dateren uit de 15e eeuw dus dat strookt niet erg met het mirakel uit de 13e eeuw. Toch werd het beeldje middelpunt van grote devotie. De bewoners van het oude Mirfelt hadden een heus bedevaartsoord gecreëerd. De (heilige) eik die altijd al in hun midden stond droeg zijn heiligheid over aan Maria. Dat kostte hem een paar takken maar hij was gered. Tot, ja daar is ‘ie weer, de reformatie begon. De kapel en dus ook de boom werden in 1648 de katholieken ontnomen. Twee protestantse kosters namen er hun intrek. De een heette Herman en de ander Michiel, en deze was katholiek schoolmeester geweest. Hij verbrandde veel beelden en hij heeft den heiligen Eik uitgekapt en verbrand welke zoveel krukken en banden van menschen die genezen waren in zijne takken had hangen.

Het formele einde ofwel heengaan van de heilige eik is dus 1648. Het beeldje was in veiligheid gebracht en veel later keert zij terug naar de plek waar ze ooit voor het eerst was verschenen. De bewoners kappen een boom en Onze-Lieve-Vrouw ter Eik wordt weer in een eik gezet. Tot op de dag van vandaag komen er mensen bidden tot Maria voor de eikenboom. 

Zo sta ook ik nu een Weesgegroetje te bidden en steek een kaarsje op voor de overledenen en diegenen die hulp behoeven. Wat is het dat deze plek mij rustig maakt, mij hoop geeft? Heeft het te maken met de 'genius loci' ofwel de 'geest van de plaats'? Of zoals de Engelse celbioloog Rupert Sheldrake het verwoord in zijn theorie over morfische resonatie en morfische velden: Het idee, dat de geest van een plaats een morfisch veld is, houdt in dat bepaalde plaatsen onderworpen zijn aan morfische resonantie  van vergelijkbare plaatsen uit het verleden. De generieke hoedanigheden van een plaats, die traditioneel worden benoemd als natuurgeesten, zullen een soort collectief karakter en geheugen hebben.

Ons collectieve geheugen zorgt ervoor dat deze plek een lichtpuntje blijft in een verwarde wereld. Het geheugen van de plek zorgt ervoor dat het hier goed voelt. Alsof de geest van de heilige eik hier nog rondwaart. En ach voor degenen die ietwat minder goedgelovig zijn dan ik, de plek ademt culthuurhistorie in het kwadraat. Het is nog steeds goed toeven Sub Umbra Quercus ofwel ‘in de schaduw van de Eikeboom’.

foto 1: Gezicht op de eikenboom op het Maria-altaar in de Onze-Lieve-Vrouwekapel.

foto 2: Natuurstenen altaaropstand uit 1943. Voorstellende het vinden van het beeldje in de eik, het meenemen en aanbidden ervan.

foto 3: Ansichtkaart met het Maria-altaar rond 1947 (JosPe Arnhem).